อญฺญถาสตฺถุคุณทสฺสนาทิวณฺณนา

[160] อิทานิ อปเรนปิ อากาเรน ภควโต คุเณ ทสฺเสนฺโต ยํ ตํ ภนฺเตติอาทิมาหฯ ตตฺถ สทฺเธน กุลปุตฺเตนาติ สทฺธา กุลปุตฺตา นาม อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนา โพธิสตฺตาฯ ตสฺมา ยํ สพฺพญฺญุโพธิสตฺเตน ปตฺตพฺพนฺติ วุตฺตํ โหติฯ กิํ ปน เตน ปตฺตพฺพํ? นว โลกุตฺตรธมฺมาฯ อารทฺธวีริเยนาติอาทีสุ ‘‘วีริยํ ถาโม’’ติอาทีนิ สพฺพาเนว วีริยเววจนานิฯ ตตฺถ อารทฺธวีริเยนาติ ปคฺคหิตวีริเยนฯ ถามวตาติ ถามสมฺปนฺเนน ถิรวีริเยนฯ ปุริสถาเมนาติ เตน ถามวตา ยํ ปุริสถาเมน ปตฺตพฺพนฺติ วุตฺตํ โหติฯ อนนฺตรปททฺวเยปิ เอเสว นโยฯ ปุริสโธรยฺเหนาติ ยา อสมธุเรหิ พุทฺเธหิ วหิตพฺพา ธุรา, ตํ ธุรํ วหนสมตฺเถน มหาปุริเสนฯ อนุปฺปตฺตํ ตํ ภควตาติ ตํ สพฺพํ อตีตานาคตพุทฺเธหิ ปตฺตพฺพํ, สพฺพเมว อนุปฺปตฺตํ, ภควโต เอกคุโณปิ อูโน นตฺถีติ ทสฺเสติฯ กาเมสุ กามสุขลฺลิกานุโยคนฺติ วตฺถุกาเมสุ กามสุขลฺลิกานุโยคํฯ ยถา อญฺเญ เกณิยชฏิลาทโย สมณพฺราหฺมณา ‘‘โก ชานาติ ปรโลกํ ฯ สุโข อิมิสฺสา ปริพฺพาชิกาย มุทุกาย โลมสาย พาหาย สมฺผสฺโส’’ติ โมฬิพนฺธาหิ ปริพฺพาชิกาหิ ปริจาเรนฺติ สมฺปตฺตํ สมฺปตฺตํ รูปาทิอารมฺมณํ อนุภวมานา กามสุขมนุยุตฺตา, น เอวมนุยุตฺโตติ ทสฺเสติฯ

หีนนฺติ ลามกํฯ คมฺมนฺติ คามวาสีนํ ธมฺมํฯ โปถุชฺชนิกนฺติ ปุถุชฺชเนหิ เสวิตพฺพํฯ อนริยนฺติ น นิทฺโทสํฯ น วา อริเยหิ เสวิตพฺพํฯ อนตฺถสญฺหิตนฺติ อนตฺถสํยุตฺตํฯ อตฺตกิลมถานุโยคนฺติ อตฺตโน อาตาปนปริตาปนานุโยคํฯ ทุกฺขนฺติ ทุกฺขยุตฺตํ, ทุกฺขมํ วาฯ ยถา เอเก สมณพฺราหฺมณา กามสุขลฺลิกานุโยคํ ปริวชฺเชสฺสามาติ กายกิลมถํ อนุธาวนฺติ, ตโต มุญฺจิสฺสามาติ กามสุขํ อนุธาวนฺติ, น เอวํ ภควาฯ ภควา ปน อุโภ เอเต อนฺเต วชฺเชตฺวา ยา สา ‘‘อตฺถิ, ภิกฺขเว, มชฺฌิมา ปฏิปทา ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺธา จกฺขุกรณี’’ติ เอวํ วุตฺตา สมฺมาปฏิปตฺติ, ตเมว ปฏิปนฺโนฯ ตสฺมา ‘‘น จ อตฺตกิลมถานุโยค’’นฺติอาทิมาหฯ

อาภิเจตสิกานนฺติ อภิเจตสิกานํ, กามาวจรจิตฺตานิ อติกฺกมิตฺวา ฐิตานนฺติ อตฺโถฯ ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหารานนฺติ อิมสฺมิํเยว อตฺตภาเว สุขวิหารานํฯ โปฏฺฐปาทสุตฺตนฺตสฺมิญฺหิ สปฺปีติกทุติยชฺฌานผลสมาปตฺติ กถิตา (ที. นิ. 1.432)ฯ ปาสาทิกสุตฺตนฺเต สห มคฺเคน วิปสฺสนาปาทกชฺฌานํฯ

ทสุตฺตรสุตฺตนฺเต จตุตฺถชฺฌานิกผลสมาปตฺติฯ อิมสฺมิํ สมฺปสาทนีเย ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหารชฺฌานานิ กถิตานิฯ นิกามลาภีติ ยถากามลาภีฯ อกิจฺฉลาภีติ อทุกฺขลาภีฯ อกสิรลาภีติ วิปุลลาภีฯ

อนุโยคทานปฺปการวณฺณนา

[161] เอกิสฺสา โลกธาตุยาติ ทสสหสฺสิโลกธาตุยาฯ ตีณิ หิ เขตฺตานิ – ชาติเขตฺตํ อาณาเขตฺตํ วิสยเขตฺตํฯ ตตฺถ ชาติเขตฺตํ นาม ทสสหสฺสี โลกธาตุฯ สา หิ ตถาคตสฺส มาตุกุจฺฉิํ โอกฺกมนกาเล นิกฺขมนกาเล สมฺโพธิกาเล ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตเน อายุสงฺขาโรสฺสชฺชเน ปรินิพฺพาเน จ กมฺปติฯ โกฏิสตสหสฺสจกฺกวาฬํ ปน อาณาเขตฺตํ นามฯ อาฏานาฏิยโมรปริตฺตธชคฺคปริตฺตรตนปริตฺตาทีนญฺหิ เอตฺถ อาณา วตฺตติฯ วิสยเขตฺตสฺส ปน ปริมาณํ นตฺถิ, พุทฺธานญฺหิ ‘‘ยาวตกํ ญาณํ, ตาวตกํ เญยฺยํ, ยาวตกํ เญยฺยํ ตาวตกํ ญาณํ, ญาณปริยนฺติกํ เญยฺยํ, เญยฺยปริยนฺติกํ ญาณ’’นฺติ (มหานิ. 55) วจนโต อวิสโย นาม นตฺถิฯ

อิเมสุ ปน ตีสุ เขตฺเตสุ ฐเปตฺวา อิมํ จกฺกวาฬํ อญฺญสฺมิํ จกฺกวาเฬ พุทฺธา อุปฺปชฺชนฺตีติ สุตฺตํ นตฺถิ, นุปฺปญฺชนฺตีติ ปน อตฺถิฯ ตีณิ ปิฏกานิ วินยปิฏกํ, สุตฺตนฺตปิฏกํ อภิธมฺมปิฏกํฯ ติสฺโส สงฺคีติโย มหากสฺสปตฺเถรสฺส สงฺคีติ, ยสตฺเถรสฺส สงฺคีติ, โมคฺคลิปุตฺตติสฺสตฺเถรสฺส สงฺคีตีติฯ อิมา ติสฺโส สงฺคีติโย อารุฬฺเห เตปิฏเก พุทฺธวจเน ‘‘อิมํ จกฺกวาฬํ มุญฺจิตฺวา อญฺญตฺถ พุทฺธา อุปฺปชฺชนฺตี’’ติ สุตฺตํ นตฺถิ, นุปฺปชฺชนฺตีติ ปน อตฺถิฯ

อปุพฺพํ อจริมนฺติ อปุเร อปจฺฉา เอกโต นุปฺปชฺชนฺติ, ปุเร วา ปจฺฉา วา อุปฺปชฺชนฺตีติ วุตฺตํ โหติฯ ตตฺถ โพธิปลฺลงฺเก ‘‘โพธิํ อปตฺวา น อุฏฺฐหิสฺสามี’’ติ นิสินฺนกาลโต ปฏฺฐาย ยาว มาตุกุจฺฉิสฺมิํ ปฏิสนฺธิคฺคหณํ, ตาว ปุพฺเพติ น เวทิตพฺพํฯ โพธิสตฺตสฺส หิ ปฏิสนฺธิคฺคหเณ ทสสหสฺสจกฺกวาฬกมฺปเนเนว เขตฺตปริคฺคโห กโตฯ อญฺญสฺส พุทฺธสฺส อุปฺปตฺติปิ นิวาริตา โหติฯ ปรินิพฺพานโต ปฏฺฐาย จ ยาว สาสปมตฺตาปิ ธาตุโย ติฏฺฐนฺติ, ตาว ปจฺฉาติ น เวทิตพฺพํฯ